Σάββατο 17 Δεκεμβρίου 2011

Σώτη Τριανταφύλλου, για την αγάπη της γεωμετρίας


Σώτη Τριανταφύλλου, για την αγάπη της γεωμετρίας, Πατάκης 2011.

Είναι ενδιαφέρον πώς κάποιες φορές η αντίληψη του αναγνώστη για ό,τι διάβασε βρίσκεται σε σαφή διάσταση με την ερμηνεία που ο συγγραφέας δίνει στο έργο του. Είτε πρόκειται για τον πυρήνα της υπόθεσης, είτε για τα κίνητρα που καθορίζουν τις πράξεις των ηρώων, οι δηλώσεις του συγγραφέα μπορεί να μην συνάδουν με τα όσα παρουσιάζονται στις σελίδες του βιβλίου του, τουλάχιστον όπως αυτά εμφανίζονται από την σκοπιά του αναγνώστη.

Στον Επίλογο του βιβλίου η Τριανταφύλλου επιχειρεί να δώσει το κλειδί ερμηνείας του κειμένου της, δηλώνοντας ότι πρόκειται για την ιστορία μιας κοπέλας ερωτευμένης με την επιστήμη. Εκείνο που διάβασα εγώ όμως ήταν μια ιστορία αμοιβαίου μίσους του πατέρα προς της κόρη, της κόρης προς τη μάνα -η οποία μισεί επίσης τον εαυτό της-, των κομμουνιστών προς τους δεξιούς και το αντίστροφο, αλλά, ακόμη εντονότερα, αντίπαλων κομμουνιστικών φατριών μεταξύ τους, της ηρωίδας Ανατολής προς τον άντρα της τον Μιχάλη και βεβαίως του Μιχάλη προς την Ανατολή. Πυρήνας του έργου, κατ’ εμέ, δεν είναι, όπως δηλώνεται στον Επίλογο, «μια ερωτική ιστορία που τώρα έχει τελειώσει», αλλά κάτι πολύ διαφορετικό -και νομίζω πολύ πιο ενδιαφέρον: η ιστορία κακοποίησης μιας κοπέλας από αυτόν που τυπικά οφείλει να την προστατεύει -αρχικά τον πατέρα, και κατόπιν τον σύζυγό της. Η κακοποίηση αυτή δεν παρουσιάζεται σαν κάτι εξωπραγματικό δοσμένο με υπερβολές που θα άμβλυναν την σημασία της, αλλά ως μέρος της καθημερινότητας των χαρακτήρων - κι αυτό είναι που κάνει ακόμη πιο τραγική και αδιέξοδη τη θέση της ηρωίδας.

Η Ανατολή, κεντρική ηρωίδα της ιστορίας, εμφανίζεται ως μία πολλά υποσχόμενη, χαρισματική κοπέλα, ίσως γιατί η συγγραφέας θέλει να την συστήσει σαν μία δυναμική παρουσία, με ανεξάρτητη, ώριμη σκέψη, που δεν διστάζει να έρθει σε αντιπαράθεση με την πατρική εξουσία. Στο τέλος του βιβλίου, όμως, -και σε αντίθεση ίσως με τις προθέσεις της συγγραφέως- η μεσήλικη πια Ανατολή προκαλεί τον οίκτο του αναγνώστη με την ανικανότητά της να φροντίσει τον ίδιο της τον εαυτό και να συνδεθεί συναισθηματικά με τους άλλους. Καθηλωμένη για πάντα στην περίοδο της εφηβείας -με τα βιβλία και τους δίσκους που της κρατούσαν συντροφιά ενώ μεγάλωνε στο πατρικό της σπίτι- κι αποφασισμένη να μην κάνει μόνιμες σχέσεις ή οικογένεια, όχι ως μέρος μιας συνειδητής στάσης ζωής, αλλά προφανώς ως αποτέλεσμα της κακοποίησης που έχει υποστεί, καταλήγει μία μορφή που απωθεί και θλίβει τον αναγνώστη.

Όσον αφορά την τεχνική του μυθιστορήματος, απορία μου προκάλεσε η παρουσία δύο αφηγηματικών φωνών --της Ανατολής (σε πρώτο πρόσωπο) και της συγγραφέως (σε τρίτο πρόσωπο)-- εφόσον και οι δύο έχουν την ίδια οπτική για τα γεγονότα, χωρίς καμία διάσταση μεταξύ τους, κι εφόσον βλέπουν τους λοιπούς χαρακτήρες και την εξέλιξη της ιστορίας με τον ίδιο απαρέγκλιτο τρόπο. Προσπαθεί άραγε η συγγραφέας να δείξει ότι ταυτίζεται με την ηρωίδα, ή απλώς αποτυγχάνει να ενεργοποιήσει μια ενδιαφέρουσα αφηγηματική στρατηγική;

Η γλώσσα του βιβλίου, αν και γενικά σύγχρονη και λειτουργική, ενέχει φράσεις οι οποίες ηχούν παράταιρες, μάλλον επειδή αποτελούν μηχανικές μεταφορές ξενόγλωσσων εκφράσεων. Και φυσικά δεν αναφέρομαι στα ίδια τα παραδείγματα που η συγγραφέας δίνει ως μέρος της πλοκής, αλλά σε τριτοπρόσωπες εκφράσεις οι οποίες απλά υποδηλώνουν ανεπεξέργαστο το αγγλικό τους αντίστοιχο, όπως «ήταν εκείνο το είδος του αντρικού χαρακτήρα» και «είχε ένα είδος υπευθυνότητας» (σελ. 189) -μεταφέροντας προφανώς την καθομιλουμένη έκφραση της αγγλικής «it was the kind of...». «ο Μιχάλης φορούσε τις πεποιθήσεις του σαν φτερό στο καπέλο του» (σελ. 190) «... like a feather in his hat.»

Τέλος, η σωρεία περιγραφών μάλλον ασήμαντων λεπτομερειών, καθώς και οι πολυάριθμες αναφορές σε δίσκους, ονόματα συγκροτημάτων, και τίτλους βιβλίων, εντείνουν (για μένα) την αναγνωστική κόπωση. Να τονίσω ωστόσο ότι ο χαρακτήρας της Ανατολής είναι πειστικά δοσμένος κι ολοκληρωμένος, αποτελώντας το δυνατό στοιχείο του βιβλίου.

Σάββατο 3 Δεκεμβρίου 2011

Εύα Στάμου, Εθισμός


Εύα Στάμου, Εθισμός, Εκδόσεις Μελάνι 2011


Ο εθισμός στη λογοτεχνία δεν χρειάζεται αντίδοτο, αλλά ισχυρή δόση από καλά βιβλία όπως το μυθιστόρημα της Εύας Στάμου.

Με κάθε νέο βιβλίο της η Στάμου δοκιμάζει διαφορετικές εκδοχές της αφηγηματικής λειτουργίας, διατηρώντας ορισμένες λογοτεχνικές σταθερές: την πυκνότητα των ψυχικών διεργασιών που εκτυλίσσονται στην κάθε σελίδα, την ακρίβεια της έκφρασης, τη σοβαρή, ενίοτε δεικτική, μα ουδέποτε σοβαροφανή αποτύπωση του σωματικού βιώματος, και -όπως έχει παρατηρηθεί από άλλους κριτικούς- την στοχαστικότητα με την οποία χειρίζεται τα θέματά της.

Ο Εθισμός είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο από συγγραφέα που πλάθει γεγονότα με εξαιρετική άνεση, φωτίζοντας το κάθε στιγμιότυπο από διαφορετικές κι απροσδόκητες γωνίες, αποδίδοντας εύστοχα τις αλλεπάλληλες ανατροπές στη ζωή ατόμων που οι υποτιθέμενα ριζοσπαστικές επιλογές τους οδηγούν με ακρίβεια στο να μην αλλάζει τίποτα.

Το μυθιστόρημα εστιάζει στο σημείο συνάντησης δύο αλληλο(δια)πλεκόμενων πεδίων: τον κόσμο των εκδόσεων και του θεάτρου. Μυθιστορήματα για χώρους όπου κινούνται οι συγγραφείς δεν είναι σπάνια -αυτό που είναι σπάνιο, και ξεχωρίζει τον Εθισμό από ανάλογες απόπειρες, είναι ότι ο λόγος του δεν είναι καταγγελτικός αλλά διεισδυτικός, αναδεικνύοντας το σκεπτικό, τις εμμονές και τις προσδοκίες που κινητοποιούν τους χαρακτήρες του βιβλίου.

Τρία σημεία βρήκα πολύ ενδιαφέροντα. Το πρώτο είναι πως -σε αντίθεση με αρκετά βιβλία παρόμοιας θεματικής που αναλώνονται σε μια ισοπεδωτική γελοιοποίηση των πάντων- η ειρωνεία στον Εθισμό δεν είναι πρόδηλη και κακεντρεχής αλλά ευφυής και δηκτική, εξυπηρετώντας αρχικά το λογοτεχνικό χτίσιμο των χαρακτήρων και κατόπιν την εσωτερική τους υπονόμευση.

Το δεύτερο, είναι ο τρόπος που η Στάμου χειρίζεται την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Ένας λιγότερο καλός συγγραφέας, προκειμένου να μας πείσει ότι σε κάθε κεφάλαιο μιλά ένας άλλος ήρωας, θα κατέφευγε ανά περίπτωση σε διαφορετικά κλισέ, δίνοντας στον έναν φτιαχτό λεξιλόγιο από όρους του συρμού, στον άλλο ομιλητή ύφος λογιοτατισμού, στον τρίτο μια παρωχημένη λαϊκή φρασεολογία, και πάει λέγοντας. Τίποτα από αυτά τα ενοχλητικά και επίπλαστα δεν συνάντησα στον Εθισμό. Η Στάμου έχει καλό «αυτί»: αποδίδει στον κάθε ήρωα και στην κάθε ηρωίδα τη δική τους φωνή, αναδεικνύοντας λογοτεχνικά την ετερότητα του κάθε προσώπου. Ακόμα και ο ήρωας που εμφανίζει κάποια στιγμή έντονη ψυχική διαταραχή, παρουσιάζεται με τρόπο που, αντί να δαιμονοποιεί, κάνει κατανοητή την εσωτερική του -διαστρεβλωμένη- «λογική».

Τρίτον: το σεξ, όπου εμφανίζεται, δεν είναι ένα τρικ για να προκαλέσει την άμεση ικανοποίηση της περιέργειας, ή να διασφαλίσει το επιφανειακό ενδιαφέρον του αναγνώστη, αλλά ο άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται η σχέση τού κάθε μυθιστορηματικού χαρακτήρα με τον εαυτό του. Οι περιγραφές καθεαυτό ερωτικών σκηνών είναι ευθείς και ακριβείς -όμως η λειτουργία της επαφής που το κάθε άτομο έχει με το σώμα του αποδεικνύεται καταλυτική για την εξέλιξη της πλοκής.

Δύο στοιχεία μου προκάλεσαν απορία. Το πρώτο είναι ότι το μυθιστόρημα δεν έχει «καλούς ήρωες». Κανένα από τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι εντελώς ανίδεο ή άμοιρο ευθυνών για τα όσα διαδραματίζονται στο περιβάλλον του -αν διαφέρουν σε κάτι είναι ο βαθμός συνειδητοποίησης των λόγων που κινούν την ιστορία, αλλά και το κατά πόσο είναι έτοιμα να αντιμετωπίσουν χρόνιες αυταπάτες τους. Αφενός αυτό κάνει τους χαρακτήρες του βιβλίου απόλυτα πειστικούς (και ανησυχητικά οικείους). Αφετέρου, δεν προσφέρει στον αναγνώστη την δίοδο ταύτισης με τον «καλό», «αθώο» ή «παρεξηγημένο» ήρωα που χρησιμοποιείται κατά κόρον από σύγχρονους μυθιστοριογράφους -- πιθανόν όμως η συγγραφέας να αποφεύγει συνειδητά τούτη την πεπατημένη οδό. Οι έμπειροι αναγνώστες μπορεί να το βρουν αυτό θετικό - αρκετούς όμως ίσως και να τους ξενίσει.

Το έτερο στοιχείο που με έκανε, για λίγο, να ανησυχήσω προσωπικά είναι ότι στο μυθιστόρημα διαβάζουμε για διάφορους χαρακτήρες από το χώρο του βιβλίου, πλην των... βιβλιοκριτικών. Σκέφτηκα όμως ότι η απουσία αυτή μπορεί να αιτιολογείται σε ένα βιβλίο με τίτλο Εθισμός : είναι γνωστόν τοις πάσι ότι συγγραφείς και βιβλιοκριτικοί, ως αμιγώς πνευματικά όντα, ουδεμία σχέση έχουν με επιβλαβείς συνήθειες!

Το βέβαιο πάντως είναι ότι είχα καιρό να κλείσω ένα μυθιστόρημα νιώθοντας τόσο αισιόδοξος για τις προοπτικές της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας.