Σάββατο 3 Δεκεμβρίου 2011

Εύα Στάμου, Εθισμός


Εύα Στάμου, Εθισμός, Εκδόσεις Μελάνι 2011


Ο εθισμός στη λογοτεχνία δεν χρειάζεται αντίδοτο, αλλά ισχυρή δόση από καλά βιβλία όπως το μυθιστόρημα της Εύας Στάμου.

Με κάθε νέο βιβλίο της η Στάμου δοκιμάζει διαφορετικές εκδοχές της αφηγηματικής λειτουργίας, διατηρώντας ορισμένες λογοτεχνικές σταθερές: την πυκνότητα των ψυχικών διεργασιών που εκτυλίσσονται στην κάθε σελίδα, την ακρίβεια της έκφρασης, τη σοβαρή, ενίοτε δεικτική, μα ουδέποτε σοβαροφανή αποτύπωση του σωματικού βιώματος, και -όπως έχει παρατηρηθεί από άλλους κριτικούς- την στοχαστικότητα με την οποία χειρίζεται τα θέματά της.

Ο Εθισμός είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο από συγγραφέα που πλάθει γεγονότα με εξαιρετική άνεση, φωτίζοντας το κάθε στιγμιότυπο από διαφορετικές κι απροσδόκητες γωνίες, αποδίδοντας εύστοχα τις αλλεπάλληλες ανατροπές στη ζωή ατόμων που οι υποτιθέμενα ριζοσπαστικές επιλογές τους οδηγούν με ακρίβεια στο να μην αλλάζει τίποτα.

Το μυθιστόρημα εστιάζει στο σημείο συνάντησης δύο αλληλο(δια)πλεκόμενων πεδίων: τον κόσμο των εκδόσεων και του θεάτρου. Μυθιστορήματα για χώρους όπου κινούνται οι συγγραφείς δεν είναι σπάνια -αυτό που είναι σπάνιο, και ξεχωρίζει τον Εθισμό από ανάλογες απόπειρες, είναι ότι ο λόγος του δεν είναι καταγγελτικός αλλά διεισδυτικός, αναδεικνύοντας το σκεπτικό, τις εμμονές και τις προσδοκίες που κινητοποιούν τους χαρακτήρες του βιβλίου.

Τρία σημεία βρήκα πολύ ενδιαφέροντα. Το πρώτο είναι πως -σε αντίθεση με αρκετά βιβλία παρόμοιας θεματικής που αναλώνονται σε μια ισοπεδωτική γελοιοποίηση των πάντων- η ειρωνεία στον Εθισμό δεν είναι πρόδηλη και κακεντρεχής αλλά ευφυής και δηκτική, εξυπηρετώντας αρχικά το λογοτεχνικό χτίσιμο των χαρακτήρων και κατόπιν την εσωτερική τους υπονόμευση.

Το δεύτερο, είναι ο τρόπος που η Στάμου χειρίζεται την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Ένας λιγότερο καλός συγγραφέας, προκειμένου να μας πείσει ότι σε κάθε κεφάλαιο μιλά ένας άλλος ήρωας, θα κατέφευγε ανά περίπτωση σε διαφορετικά κλισέ, δίνοντας στον έναν φτιαχτό λεξιλόγιο από όρους του συρμού, στον άλλο ομιλητή ύφος λογιοτατισμού, στον τρίτο μια παρωχημένη λαϊκή φρασεολογία, και πάει λέγοντας. Τίποτα από αυτά τα ενοχλητικά και επίπλαστα δεν συνάντησα στον Εθισμό. Η Στάμου έχει καλό «αυτί»: αποδίδει στον κάθε ήρωα και στην κάθε ηρωίδα τη δική τους φωνή, αναδεικνύοντας λογοτεχνικά την ετερότητα του κάθε προσώπου. Ακόμα και ο ήρωας που εμφανίζει κάποια στιγμή έντονη ψυχική διαταραχή, παρουσιάζεται με τρόπο που, αντί να δαιμονοποιεί, κάνει κατανοητή την εσωτερική του -διαστρεβλωμένη- «λογική».

Τρίτον: το σεξ, όπου εμφανίζεται, δεν είναι ένα τρικ για να προκαλέσει την άμεση ικανοποίηση της περιέργειας, ή να διασφαλίσει το επιφανειακό ενδιαφέρον του αναγνώστη, αλλά ο άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται η σχέση τού κάθε μυθιστορηματικού χαρακτήρα με τον εαυτό του. Οι περιγραφές καθεαυτό ερωτικών σκηνών είναι ευθείς και ακριβείς -όμως η λειτουργία της επαφής που το κάθε άτομο έχει με το σώμα του αποδεικνύεται καταλυτική για την εξέλιξη της πλοκής.

Δύο στοιχεία μου προκάλεσαν απορία. Το πρώτο είναι ότι το μυθιστόρημα δεν έχει «καλούς ήρωες». Κανένα από τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι εντελώς ανίδεο ή άμοιρο ευθυνών για τα όσα διαδραματίζονται στο περιβάλλον του -αν διαφέρουν σε κάτι είναι ο βαθμός συνειδητοποίησης των λόγων που κινούν την ιστορία, αλλά και το κατά πόσο είναι έτοιμα να αντιμετωπίσουν χρόνιες αυταπάτες τους. Αφενός αυτό κάνει τους χαρακτήρες του βιβλίου απόλυτα πειστικούς (και ανησυχητικά οικείους). Αφετέρου, δεν προσφέρει στον αναγνώστη την δίοδο ταύτισης με τον «καλό», «αθώο» ή «παρεξηγημένο» ήρωα που χρησιμοποιείται κατά κόρον από σύγχρονους μυθιστοριογράφους -- πιθανόν όμως η συγγραφέας να αποφεύγει συνειδητά τούτη την πεπατημένη οδό. Οι έμπειροι αναγνώστες μπορεί να το βρουν αυτό θετικό - αρκετούς όμως ίσως και να τους ξενίσει.

Το έτερο στοιχείο που με έκανε, για λίγο, να ανησυχήσω προσωπικά είναι ότι στο μυθιστόρημα διαβάζουμε για διάφορους χαρακτήρες από το χώρο του βιβλίου, πλην των... βιβλιοκριτικών. Σκέφτηκα όμως ότι η απουσία αυτή μπορεί να αιτιολογείται σε ένα βιβλίο με τίτλο Εθισμός : είναι γνωστόν τοις πάσι ότι συγγραφείς και βιβλιοκριτικοί, ως αμιγώς πνευματικά όντα, ουδεμία σχέση έχουν με επιβλαβείς συνήθειες!

Το βέβαιο πάντως είναι ότι είχα καιρό να κλείσω ένα μυθιστόρημα νιώθοντας τόσο αισιόδοξος για τις προοπτικές της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας.